Samoorganizacja

Organizacje pozarządowe

Przyczyn wieloznaczności i niedookreślenia pojęć dotyczących działalności społecznej można szukać w samej istocie działalności tego typu, której różnorodność opartą na inwencji tysięcy obywateli niełatwo jest zdefiniować. Jednak część nieporozumień wynika również z tego, iż mamy do czynienia z nakładaniem się na siebie trzech różnych systemów pojęciowych: prawnego, naukowego i potocznego. Każdy z nich opisuje rzeczywistość z innej perspektywy.

Różnice terminologiczne

Z punktu widzenia prawa mamy do czynienia przede wszystkim z pojęciami „stowarzyszenie” i „fundacja” – choć i tu występują niejasności, gdyż do części organizacji, takich jak związki wyznaniowe czy związki sportowe, odnoszą się odrębne przepisy. Trzeba też podkreślić, że np. pojęcie „fundacji” nie jest w ustawie zdefiniowane.

W prawodawstwie PRL istniało również pojęcie „organizacji społecznych”, jednak nie było jednolitego stanowiska prawodawcy w kwestii jego definicji. W dokumentach unijnych pojawiają sie też określenia "organizacje społeczne oraz fundacje". Z kolei w Konstytucji pojawia się określenie „dobrowolne zrzeszenia" , które nie sa fundacjami. Zapis ten brzmi: "Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji.” W Ustawie o pożytku publicznym i o wolontariacie pojawiła się poza definicją organizacji pozarządowych również pojęcie organizacji pożytku publicznego, która jest organizacją pozarządową spełniającą pewne warunki i odpowiednio zarejestrowaną.

Z punktu widzenia analiz naukowych mamy najczęściej do czynienia z próbą przeniesienia pojęć używanych w publikacjach zachodnich. Jest ich wiele i zazwyczaj wskazują na różne cechy organizacji. Można je pogrupować w trzy kategorie, które określają:

1. stosunek do sektora I (rządowego) – np. organizacje pozarządowe, organizacje niezależne – i najczęściej są używane do analiz z zakresu politologii;

2. stosunek do sektora II (biznesu) – np. organizacje „non-profit” czy „not-for-profit”, czyli organizacje działające nie dla zysku lub nie nastawione na osiąganie zysku – najczęściej stosowane przez ekonomistów;

3. rolę społeczną (np. organizacje ochotnicze, wolontarystyczne czy organizacje pośredniczące), którymi interesują się przede wszystkim socjologowie.

Bogactwo pojęć naukowych znajduje swoje odzwierciedlenie w terminologii stosowanej potocznie, zarówno przez samych działaczy społecznych, jak i przez przedstawicieli instytucji z nimi współpracujących.

Historia pojęcia i próby definicji

Najczęściej stosowanym obecnie określeniem jest „organizacja pozarządowa”. Jego synonimy – „organizacja społeczna” czy „organizacja obywatelska” – wyraźnie pozostają w cieniu, jak się wydaje, z prostej przyczyny: organizacja społeczna zbyt kojarzyła się z organizacjami z czasów „realnego socjalizmu", zaś obywatelskość, w czasie powstawania pojęcia, zbyt silnie kojarzyła się z polityczną rolą Komitetów Obywatelskich. Warto wspomnieć, że samo pojecie "organizacje pozarządowe" nie pojawiło sie w Konstytucji z 1997 r z uwagi na przekonanie ówczesnych posłów, że pojęcie to nie odpowiada polskim warunkom. Jednak niedługo potem pojecie "organizacje pozarzadowe" weszły do obrotu prawnego, a ostatecznie określiła jego znaczenie definicja z Ustawy o działalności pożytku publicznego - mówiąca: "Organizacjami pozarządowymi są, niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych, i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej utworzone na podstawie przepisów ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia" (sama ustawa nie dotyczy części organizacji typu związki zawodowe czy partie polityczne). Nie jest to jednak definicja idealna i w planowanej nowelizacji przewiduje się równiez zmiany w tej definicji.

Trzeci sektor

Na zakończenie słów kilka na temat pojęcia „trzeci sektor”, które również może być interpretowane w bardzo różny sposób. Definicja, określająca ten sektor jako sferę działań obywateli poza strukturami administracji publicznej (sektora I) i działalnością gospodarczą (sektorem II), niewiele wyjaśnia, szczególnie gdy interesuje nas nie tyle punkt widzenia naukowej analizy (np. udziału organizacji pozarządowej w tworzeniu produktu krajowego brutto lub w tworzeniu nowych miejsc pracy), co praktyka działania społecznego. Nie wystarczy tu także, stosowane potocznie, określenie „trzeciego sektora” jako po prostu wszystkich działających organizacji pozarządowych.

Trzeci sektor traktować bowiem należy jako nową jakość, której cechami konstytutywnymi są:

- poczucie przynależności, czyli „świadomość udziału we wspólnej misji na rzecz podnoszenia jakości życie poszczególnych ludzi i społeczeństwa jako całości” ;

- istnienie infrastruktury „trzeciego sektora”, czyli systemu instytucji umożliwiających reprezentowanie, przepływ informacji oraz definiowanie potrzeb.

Jak łatwo zauważyć, elementy infrastruktury, głównie z uwagi na przeznaczenie na nią części pomocy uzyskiwanej z krajów zachodnich, nieraz wyprzedzały powstanie owej świadomości. Możemy zatem wyróżnić (pomijając pewne formy pośrednie) trzy rodzaje instytucji tworzących tę infrastrukturę:

- organizacje wspierające (regionalne ośrodki wsparcia, wojewódzkie, regionalne lub ogólnopolskie centra informacji itp.);

- organizacje przedstawicielskie o zasięgu regionalnym i ogólnopolskim (np. Forum Fundacji Polskich, Wielkopolski Sejmik Organizacji Pozarządowych, ReFOS, KOS); - spotkania pod nazwą Forum Inicjatyw Pozarządowych, przyjmujące formę spontanicznych sejmików (wojewódzkich, regionalnych czy ogólnokrajowych), których uczestnicy próbują wypracowywać wspólne stanowiska w sprawach dotyczących sektora.

Więcej: Piotr Frączak "Trzeci sektor w III Rzeczypospolitej" BORDO Warszawa 2002